Płoński Nobel z dziedziny historii nauki i techniki, czyli Nagroda im. Jana Walerego Jędrzejewicza, trafił do dr hab. Pawła Polaka. Krakowski uczony swoją publikację poświęcił zapomnianemu nieco środowisku naukowemu Lwowa, w kontekście toczonej tam gorącej debaty na temat teorii względności Alberta Einsteina.
Zasada równoważności masy i energii została po raz pierwszy opublikowana w pracy Alberta Einsteina Ist die Trägheit eines Körpers von seinem Energieinhalt abhängig?, w tłumaczeniu, Czy bezwładność ciała zależy od zawartej w nim energii? Teza została wydana 27 września 1905 r. w Annalen der Physik. Einstein uważał, że równanie równoważności ma zasadnicze znaczenie, ponieważ pokazuje że cząstka posiadająca masę, ma energię "spoczynku" zwaną "wewnętrzną", w odróżnieniu od znanych wcześniej terminów: energii kinetycznej i potencjalnej. Jednak większość naukowców dostrzegła znaczenie odkrycia Einsteina dopiero około 1930 roku.
Ten mało humanistyczny wstęp obrazuje najlepiej przyczyny, dla których dr Paweł Polak zwrócił uwagę na środowisko naukowe Lwowa z 1907 r. Wtedy bowiem w kręgu mechaników i matematyków rozgorzała dyskusja... filozoficzna. Otóż Albert Einstein - również ku swojemu zdziwieniu - odkrył, że jego szczególna teoria względności zmienia sposób patrzenia na zagadnienie czasu i przestrzeni, czyli w praktyce narusza podstawy mechaniki ogłoszone przez Izaaka Newtona w 1687 roku. Odkrycie Einsteina wywołało rewolucję wśród naukowców, szczególnie fizyków i matematyków, bo na newtonowskiej teorii opierano dotąd styl i sposób myślenia o przyrodzie i zjawiskach.
Dlatego niczym dziwnym nie jest reakcja części środowiska lwowskich naukowców, bo takie dysputy toczono również w innych ośrodkach Europy i świata.
Polemikę rozpoczął napastliwym artykułem w „Słowie Polskim" Julian Zachariewicz. Odpowiadał mu inny naukowiec M.T.Huber, a dzięki tej gorącej dyskusji Zachariewicz uznał argumenty, co przyznał w liście do twórcy nowej teorii: „ Byłem Pana przeciwnikiem, profesorze Einstein...". Na list Einstein odpisał, podając jednocześnie lapidarny opis STW, co samo w sobie jest także faktem godnym odnotowania.
Wstęp do listu Zachariewicza stał się także głównym tytułem nagrodzonej książki dra Pawła Polaka: „Byłem Pana przeciwnikiem (profesorze Einstein)... Relatywistyczna rewolucja naukowa z perspektywy środowiska naukowo-filozoficznego przedwojennego Lwowa".
- Jest to praca, polegająca na zdiagnozowaniu i przedstawieniu ciekawego intelektualnie okresu pojmowania teorii względności Einsteina, w bardzo żywym intelektualnie przedwojennym środowisku lwowskim, gdzie kształtowała się słynna szkoła matematyczna, gdzie działali wybitni filozofowie przyrody - mówił o zwycięskiej książce dr Pawła Polaka przewodniczący kapituły Nagrody im. Jędrzejewicza - prof. nadzw. PAN dr hab. Jarosław Włodarczyk z Instytutu Historii Nauki PAN w Warszawie.
- Lwowski spór miał charakter filozoficzny. Interesowano się tym, co w naszym rozumieniu przyrody zmienia teoria względności. To lwowskie środowisko naukowe doprowadziło do wyznaczenia nowych koncepcji odnośnie filozofowania w kontekście nauki, a przy tym te debaty zmieniły i ukształtowały nową polską filozofię przyrody - mówił laureat.
Praca Pawła Polaka ma też wielki walor poznawczy, dla wielu odkrywczy. Oto po ponad stu latach na nowo odkrywane są wielkie karty polskiej nauki, przypomina się matematyczną szkołę lwowską i to środowisko dyscyplin ścisłych (choć wiele mających wspólnego z humanistyką), słynne niegdyś na całym świecie. Książka „Byłem Pana przeciwnikiem (profesorze Einstein)..." jest więc nie tylko przypomnieniem debaty o teorii Einsteina, lecz także źródłem unikalnej wiedzy o dokonaniach jednego z najprężniejszych intelektualnie środowisk naukowych w historii Polski.
Samorząd miasta Płońska we współpracy z Komitetem Historii Nauki i Techniki PAN oraz Kasą im. Józefa Mianowskiego - Fundacją Popierania Nauki powołał Kapitułę Nagrody im. J.W. Jędrzejewicza, którą tworzyli: prof. nadzw. PAN dr hab. Edward Mala z Instytutu Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, dr Maria Pelczar z Biblioteki Gdańskiej i PAN, prof. dr hab. Alicja Zemanem z Uniwersytetu Jagiellońskiego, dr Marcin Ryszkiewicz z PAN-u i Muzeum Ziemi, prof. nadzw. PAN - dr hab. Jarosław Włodarczyk z Instytutu Historii Nauki PAN w Warszawie oraz Adam Derdzikowski - opiekun Płońskiego Koła Miłośników Astronomii im. Jana W. Jędrzejewicza.
Nagrodę ufundowaną przez płoński samorząd w wysokości 10 tys. zł laureatowi pierwszej edycji konkursu wręczył burmistrz Płońska Andrzej Pietrasik.
W trakcie uroczystości ogłoszenia werdyktu Kapituły (30 września 2013), która wybierała laureata spośród siedmiu zgłoszonych prac, wykład wygłosił prof. Jarosław Włodarczyk.
Krótka podróż naukowa, której celem był Księżyc, była opisaniem działań naukowych, literackich i technicznych w zakresie badania naszego satelity. Profesor nawiązywał obszernie, co oczywiste, do dzieła patrona nagrody - Jana Walerego Jędrzejewicza - „Kosmografii". Ta księga stworzona na podstawie obserwacji astronomicznych prowadzonych z pracowni ulokowanej w Płońsku, była przez lata ważnym podręcznikiem uniwersyteckim i stanowiła podwaliny do współczesnej selenografii oraz astronomii.
Także ciekawie wyglądają ludzkie wysiłki podejmowane na przestrzeni wieków przed erą lotów kosmicznych i super teleskopów w badaniu Księżyca i opisywaniu jego powstania. Nim Neil Armstrong postawił nogę na Srebrnym Globie i pobrał próbki, Księżycem zajmowali się m.in. Darwin, Hansen, a także pisarz i wizjoner Jules Verne. Ciekawe to historie.
Nim głos zabrał przewodniczący Kapituły oraz sam laureat, postać Jana Walerego Jędrzejewicza przedstawiał płoński pasjonat astronomii i członek Kapituły Adam Derdzikowski.
Mimo istnienia w historii postaci takiego formatu, o Jędrzejewiczu w Płońsku wiedza nie jest powszechna. Dość powiedzieć, że nikt nie wpadł na to przez lata, by którąś z płońskich szkół nazwać jego imieniem. To otworzyłoby drogę do zaszczepienia wiedzy historycznej, ale być może wszystko poszłoby dalej i także w lokalnych programie fizyki czy matematyki znalazłoby się miejsce na zręby astronomii.
Być może ustanowienie ważnej dla świata naukowego nagrody uruchomi również myślenie o wybudowaniu repliki obserwatorium dra Jędrzejewicza, o kapitalnym remoncie domu, w którym mieszkał, i stworzeniu tam muzeum oraz placówki naukowej, na przykład.
Ogłoszenie wyników konkursu i wręczenie Nagrody im. Dr Jana Walerego Jędrzejewicza miało miejsce w poniedziałek 30 września 2013 r. w Galerii „P" przy ul. Płockiej. Po uroczystości, w której uczestniczyła także reprezentacja rodziny J.W. Jędrzejewicza (prawnuczka i praprawnuczka z synem Maciejem) złożono kwiaty na jego grobie na cmentarzu parafialnym w Płońsku.
Piotr Kaniewski
Na zdjęciu tytułowym - kliknij i powiększ - prof. Jarosław Włodarczyk podczas wykładu. Na slajdzie XIX-wieczne obserwatorium dra Jędrzejewicza w Płońsku.
Linki dotyczące konkursu:
http://www.khnit.pan.pl/index.php/pl/sprawozdania
http://www.khnit.pan.pl/index.php/pl/nagroda-im-jana-jedrzejewicza