Do początku XIX wieku na dzisiejszym skwerku przy 19-go Stycznia istniały ruiny pierwszego w Płońsku kościoła parafialnego pobudowanego w XV w. Świętynię otaczał przykościelny cmentarz. Prace archeologiczne odsłoniły ludzkie szczątki. Na liczne ludzkie kości natrafiano wcześniej w tym miejscu podczas prac kanalizacyjnych. Dziś badania archeologiczne rozpoczął ciechanowski archeolog od lat zajmujący się Płońskiem Marek Giertych.
Na dzisiejszym skwerku stał niegdyś kościół, przykościelny szpital-przytułek i szkoła parafialna. Obecnie odkryto dwa miejsca pochówku oraz część trzeciego przy byłym kościelnym murze, na głębokości ok. 1 metra. Ludzkich szczątków jest tam więcej.
Ratusz, kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła, targowisko i cmentarz - wszystko praktycznie w jednym miejscu - tak niegdyś wyglądał stary, płoński rynek. Pozostałości przykościelnego cmentarza znajdują się nadal w części skwerku przy ul. 19-go Stycznia i w miejscu, gdzie obecnie stoi pawilon handlowy. To miejsce wraz ze swą unikalną, urbanistyczną historią jest dziś przedmiotem badań związanego zawodowo z Płońskiem ciechanowskiego archeologa Marka Giertycha.
Dzieci bawiły się czaszkami...
W latach 90-tych XX wieku, podczas prac kanalizacyjnych natrafiono na ludzkie kości, których, jak relacjonują świadkowie, nie zabezpieczono do tego stopnia, że biegające w pobliżu dzieci bawiły się czaszkami...
Dlaczego wtedy nie przeprowadzono tzw. ratowniczych badań archeologicznych w celu rozpoznania, zbadania i zadokumentowania obiektów archeologicznych na obszarach zagrożonych zniszczeniem potencjalnych stanowisk archeologicznych? Dopiero dziś badający ten teren archeolog Marek Gierlach planuje wyeksponować kilka grobów.
Ta zapomniana budowla - kościół farny (pierwszy kościół w Płońsku) został zniszczony podczas najazdów szwedzkich). Budowlę ostatecznie rozebrano 1819 roku, a kościół przeniesiono do klasztoru Karmelitów, przy ul. Płockiej, gdzie utworzono parafię pw. św. Michała Archanioła. Ludzkie szczątki mogą więc pochodzić z okresu od połowy XV do początku XIX w.
To kolejne miejsce w mieście cenne archeologicznie i historycznie. Wystarczy wymienić wczesnośredniowieczne grodzisko na górze Kawałowskiego, ślady osadnictwa z czasów rzymskich w Poświętnem oraz chałupę z XVIII w. przy ul. 19-go Stycznia.
Dziś o gotyckim kościele przy 19 Stycznia przypomina figurka Matki Boskiej, która stoi prawdopodobnie w miejscu skierowanego ku wschodowi (zgodnie z orientowaniem świątyń) prezbiterium. Do tej pory archeolog Marek Gierlach wykonując sondaże - wąskie przekopy, odkrył stopę fundamentową prezbiterium i kawałek nawy. Reszta znajduje się pod i za pawilonem od strony zachodniej. Ze świątyni pozostały odłamki cegieł, które archeolog powoli wydobywa z płońskiej ziemi i skrupulatnie selekcjonuje. Prace archeologiczne związane są z planowaną w przyszłości rewitalizacją rynku.
O istnieniu kościoła farnego, najpierw drewnianego, a potem murowanego, dowiadujemy się z sądowej notatki z 1413 roku. Jak podają źródła - archiwa diecezjalne z XIX wieku w Pracowni Dokumentacji Dziejów Miasta Płońska, był to kościół murowany, pokryty gontem z drewnianą posadzką. Do parafii należała wieś Poświętne oraz trzy niezlokalizowane pola. Kościół został zniszczony podczas najazdów szwedzkich w XVII wieku. Nabożeństwa odbywały się do połowy XVIII w.
Niszczejąca fara i przykościelny szpital-przytułek
W XVIII stuleciu parafię przeniesiono do kościoła klasztornego ojców Karmelitów Trzewiczkowych ( dzisiejszej parafii przy ul. Płockiej), a dawna, opuszczona fara była jeszcze na początku XIX w. przewidziana do remontu. Remontu jednak nie przeprowadzono i świątynia uległa dalszej dewastacji. Zupełnie zniszczony kościół rozebrano w 1819 roku. Nie wiadomo natomiast, kiedy został zniszczony murowany budynek przykościelnego szpitala - przytułku, którym opiekowali się księża mansjonarze - duchowni, do których funkcji liturgicznych należało śpiewanie mszy świętych i godzin kanonicznych.
Murowany szpital kryty był dachówką holenderską. Znajdowały się tam cztery izby i pomieszczenia dla ubogich utrzymywanych z parafialnej jałmużny. W źródłach wspomina się także o sąsiadujących z terenem kościelnym stajniach, stodołach i chlewach.
Pochówki do końca XVIII w.
Zwyczaj wyznaczania cmentarzy na przykościelnych placach miał miejsce do końca XVIII stulecia. Pochówki na przykościelnym cmentarzu w Płońsku miały miejsce do 1779 r., kiedy to obok kaplicy św. Piotra powstał dzisiejszy cmentarz parafialny przy ul. Kopernika. Odkryte niedawno szczątki ludzkie na skwerku przy 19-go Stycznia mogą pochodzić więc z okresu od wieku XV do końca XVIII.
Z dawnej fary najdłużej przetrwała dzwonnica. W 1821 r. urządzono w niej przechowalnię sprzętu gaśniczego. Z przedmiotów najdłużej zachowały się dzwony, które zaginęły w okresie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej. Kto wie, może dzięki pracy ciechanowskiego archeologa zyskamy kolejne artefakty świadczące o długiej historii miasta.
(DK)Źródło: Materiały Pracowni Dokumentacji Dziejów Miasta Płońska -Archiwa diecezjalne XIX w. , Studium historyczno-urbanistyczne Płońska Maria Barbasiewicz. Zdjęcie tytułowe: badania archeologiczna na skwerku przy ul. 19-go Stycznia Fot. DK